ေျမကမ႓ာ့သမိုင္း

ေျမကမ႓ာ့ သမိုင္း

အစရဲ့နိဒါန္း
========

ခု ေရးမွာ ကေျမ ကမ႓ာ ရဲ့ ျဖစ္ စဥ္ အက်ဥ္းပါ
အဂၤလိပ္လို name ေတြကို စာရွည္မွာဆိုး လို့
မျပန္ေတာ့ ပါ သူတို့ကို keyword အေနနဲ့ အင္တာ
နက္မွာ ရွာဖို့ သံုးနိုင္ပါတယ္ န ကၡတ ေဗဒ နဲ့
ဘူမိေဗဒ အေထာက္အထားမ်ားအရ စျကာဝဠာသက္တမ္းဟာ အျကမ္းဖ်ဥ္း 13,820 million years ရွိ ပါတယ္ က်ြန္ေတာ္တို့ ေန အဖြဲ့အစည္း
သက္တမ္းက 4,567 million years ရွိပါတယ္
လ က လြန္ခဲ့ေသာနွစ္ေပါင္း 4,450 ကျဖစ္ေပါ္လာပါတယ္ ကမ႓ာ ျဖစ္ျပီး နွစ္ 50 million မွာပါ  Apollo အာကာသ ယာဥ္က ရရွိတဲ့ေက်ာက္ နမူနာ နဲ့ ကမ႓ာ့
ေက်ာက္ေတြက ဖြဲ့စည္းပံုတူပါတယ္ အဓိပၸါယ္က
လဟာ ကမ႓ာ နဲ့ သီယာ ျဂိုဟ္သိမ္တို့တိုက္မိျပီးေနာက္ ပဲ့ထြက္လာတဲ့အရာပါ
ကမ႓ာနဲ့ လေပါ္ကိုဥကၠာခဲ မ်ား အဆက္မျပတ္က်ေရာက္ျခင္းဟာ (the Late Heavy Bombardment)လြန္ခဲ့ေသာနွစ္ေပါင္း  3,900 million ကျဖစ္ေပါ္ခဲ့ပါတယ္ ဒီက ေန ေရ ပါလာ တယ္လို့လဲယူဆျကပါတယ္

4,000 million years ago(Mya=million years ago )

ကမ႓ာ ေျမသားဟာ ေက်ာက္ရည္ေတြဘဝက ေအးခဲၿပီး ပထမဆံုး စူပါတိုက္ျကီး(တိုက္တခုထဲ)  Rodinia ကိုျဖစ္ေပါ္ေစပါတယ္

1100 Mya
စူပါတိုက္ျကီးကေန တိုက္ငယ္ေတြကြဲထြက္္သြားပါ
တယ္

600 Mya
တိုက္ငယ္မ်ားျပန္စုျပီး စူပါတိုက္ျကီး  (supercontinent)  Pannotia ကိုျဖစ္ေစပါတယ္

550Mya
Pannotia က  Laurasia နဲ့ Gondwana အျဖစ္ ကြဲထြက္တယ္. Laurasia မွာNorth America, Europe, Siberia, and Greenland တို့ပါဝင္ပါတယ္ Gondwanaမွာ  India, Africa, South America, and Antarctica တို့ပါပါတယ္. 

275 Mya မွာ ဒီ၂ခု ျပန္ေပါင္းျပီး Pangea ျဖစ္လာပါတယ္ ဒါ က ခုသိတဲ့ တိုက္ျကီး ၇ တိုက္
ရဲ့ မိခင္ စူပါတိုက္ျကီးပါ အရင္ကကုန္းေျမ တဆက္တည္းေပါ့ အာဖရိက ျခမ္းနဲ့ အေမရိက တို့
ကြဲ ထြက္ရာမွာ ျကားထဲကေန   Atlantic Ocean
ျဖစ္ေပါ္ေစပါတယ္ ဒီ dynamic ေအာက္က အေျကာင္းအရင္း က မာရီရားနား ေခ်ာက္ထဲက hydrothermal vent ေတြေျကာင့္ပါ သူတို့ကထြက္လာတဲ့ ေခ်ာ္ေတြကမာျပီး ေျမသား
ျဖစ္တဲ့အခါ တြန္းလို့ေရြ့တာပါ
…………………………………………………………………

ရာဇဝင္ထဲက ကမ႓ာ
=============

Precambrian Time  (4567 to 542 mya)

Hadean Eon (4567 to 4000 mya)

4650 mya

chondrite ေခါ္ ျဂိုဟ္မ်ားမေပါ္ခင္က
ပင္ရွိေနေသာ အာကာသထဲမွာေက်ာက္မ်ား  Solar Nebula မွာျဖစ္ေပါ္လာပါျပီ

4567 mya

ေနေပါ္လာပါျပီ အမွန္ေတာ့ ပိုျကီးတဲ့ ေနေသဆံုးရာက ျဖစ္လာတာပါ ေနက ခုလက္ရွိရဲ့ 70% % ပဲလင္းပါတယ္

4500 mya

ကမ႓ာျဖစ္လာျပီ

4450 mya

လ ဟာ ကမ႓ာနဲ့ သီယာ တို့ တိုက္ရာကျဖစ္ေပါ္လာပါတယ္ လ က ကမ႓ာ ကေန 64,000 km ေဝးပါတယ္ ခုထက္နီးတာေပါ့ ကမ႓ာ့ ရဲ့  တေန့ ဟာ အဲ့တုန္းက ၇ နာရီပဲရွိပါတယ္
ကမ႓ာ့ ပထမဆံုးေလထုက hydrogen နဲ့ helium ပါဝင္ ျပီးေပါ့လြန္းေတာ့ လြတ္ျပီး ေလထုမရွိေတာ့ပါ

4280 mya

ေရက အရည္အေနနဲ့စတင္ျဖစ္ေပါ္ပါတယ္

3900 mya

ဥကၠာခဲ အဆက္မျပတ္က်ေရာက္မႈ late heavy
bombardment  ျဖစ္ေပါ္ပါတယ္ လ က ကမ႓ာ ကေန 282,000 km ကြာလာပါတယ္
တေန့မွာ 14.4 နာရီရွိပါတယ္ ကမ႓ာ့ေလထုမွာ
carbon dioxide, water vapor,
methane, and ammonia တို့ပါရွိလာပါျပီ
ေလထုက ကာဗြန္ကိုယူျပီး ကာဗြန္သတၳဳ ေတြလုပ္ျခင္းျဖင့္ ေလထုကို ဓါတ္ေလ်ာ့ပါတယ္
…………………………………………………………………

   
Archean Eon (4000 to 2500 mya)

Archean Eon  Eoarchean Era (4000 to 3600 mya)
  ကမ႓ာျကီးအရမ္းပူပါတယ္

4000 mya
ကမ႓ာ့ေက်ာက္လြွာေတြ အရည္ဘဝက ခဲလာပါျပီ
ကုန္းေျမ စေပါ္တာေပါ့ ေလထုဖိအား က
100 to 10 bar ရွိပါတယ္ တေန့မွာ
15 hours ရွိပါတယ္
…………………………………………………………………

Paleoarchean Era (3600 to 3200 mya)

3600 mya
စူပါတိုက္ျကီး Vaalbara ျဖစ္လာတယ္

3500 mya
ဆဲတခုပါ သတၱဝါ (Prokaryotes) ျဖစ္လာပါျပီ
ေအာက္ဆီဂ်င္ထုတ္ေပးတဲ့ ေရေန
Cyanobacteria ေတြက အလင္းနဲ့ အစာခ်က္ပါတယ္ သူတို့ က stromatolites
ေက်ာက္ေတြျဖစ္ေစပါတယ္
သက္တမ္းအရင့္ဆံုး မိုက္ခရိုေက်ာက္ျဖစ္ရုပ္ျကြင္း
ဟာဒီကာလမွာေတြ့ရတာပါ
…………………………………………………………………

Mesoarchean Era (3200 to 2800 mya)

3000 mya
ေလထုက 75% nitrogen,
    15% carbon dioxide ပါရွိပါတယ္
ေနက ခုရဲ့  ၈၀ % လင္းလာပါျပီ

2900 mya
Pongola ေရခဲေခတ္စပါတယ္
…………………………………………………………………

Neoarchean Era (2800 to 2500 mya)

2800 mya
Vaalbara
တိုက္ကြဲထြက္ပါတယ္ ကမ႓ာ့ အေစာဆံုး ကမ႓ာ့သံလိုက္စက္ကြင္းရဲ့  အေထာက္အထားေတြေက်ာက္လႊာ
မွာေတြ့ပါတယ္.

2700 mya
စူပါတိုက္ျကီး Kenorland ျဖစ္ေပါ္လာပါသည္
အလင္းျဖင့္ အစာခ်က္ေသာ organism မ်ားေပါမ်ားလာသည္
…………………………………………………………………
   
Proterozoic Eon (2500 to 542 mya)

Siderian Period (2500 to 2300 mya)
ပထမဆံုး တည္ျငိမ္တဲ့ တိုက္မ်ားျဖစ္ေပါ္လာပါတယ္

2500 mya
သမုဒၵရာနွင့္ေလထုတြင္ ပထမဆံုး ေအာက္ဆီဂ်င္
၏ ေျခရာကို သံေက်ာက္လႊာမ်ားတြင္ သံေအာက္ဆိုက္အျဖစ္ေတြ့ရသည္

2400 mya
Great Oxidation Event ျဖစ္ေပါ္
လာပါတယ္ ေအာက္ဆီဂ်င္ေတြေပါမ်ားလို့ anaerobe ေအာက္ဆီဂ်င္မရွိပဲေနနိုင္တဲ့
သတၱဝါေတြ မ်ိုးသုဥ္းကုန္ပါတယ္

…………………………………………………………………
 
2400 mya
Huronian ice age စတင္ပါတယ္

2200 mya
သက္ရွိေတြမွာ mitochondria စတင္ျဖစ္ေပါ္လာပါျပီ ဒါက စြမ္းအင္ထုတ္ယူတဲ့
အရာပါ

2100 mya

Intensive orogeny ေတာင္တန္း   ေတြျဖစ္ေပါ္လာပါျပီ

  2023 mya
ဥကၠာခဲနဲ့ ထိတိုက္မႈ ေျကာင့္ 300 km က်ယ္ေသာ
ခ်ိုင့္ဝွမ္း  Vredefort, South Africa မွာျဖစ္ေပါ္ပါတယ္

2000 mya
ေနရဲ့ေတာက္ပမႈဟာ ခုရဲ့  85% ရွိပါတယ္
Oxygen ေတြ ေလထုမွာမ်ားလာပါျပီ

1850 mya
ဥကၠာခဲ က်ေရာက္မႈေျကာင့္ 250 km ရွိတဲ့ခ်ိုင့္ဝွမ္း ဟာ  Sudbury, Ontario, Canada မွာျဖစ္ေပါ္တယ္

Statherian Period (1800 to 1600 mya)
ဆဲလ္တခုပါ သက္ရွိေတြဟာ ပိုရႈပ္ေထြးလာပါျပီ
  bacteria နဲ့ archaeans ေတြမ်ားလာျပီ

…………………………………………………………………

Mesoproterozoic Era (1600 to 1000 mya)
 
Calymmian Period (1600 to 1400 mya)
အလင္းနဲ့အစာခ်က္တဲ့ သက္ရွိေတြမ်ား
လာတယ္ ေအာက္ဆီဂ်င္ေလထုထဲမွာ 10% ရွိ
လာပါျပီ

ozone  လႊာ ျဖစ္ေပါ္လာျပီး UV ေရာင္ျခည္ကို
တားဆီးေပးတယ္

1600 mya
Eukaryotic (nucleated)  ယူကဲေရာ့တစ္ေခါ္တဲ့ မ်ိုးဗီဇကို အခြံ နဲ့အုပ္တဲ့ ဆဲလ္တခုပါ သက္ရွိျဖစ္ေပါ္လာပါျပီ သူက သတၱဝါ အပင္ နဲ့ မိႈ
တို့ရဲ့ ဘိုးေဘးေပါ့
 
Ectasian Period (1400 to 1200 mya)
Green (Chlorobionta) နဲ့ red (Rhodophyta) အယ္လ္ေဂ်း (ေရေမွာ္) ေတြမ်ား
လာျပီ

Stenian Period (1200 to 1000 mya)

1200 mya
ယခင္က လိင္မဲ့ မ်ိုးပြားရာကေန Spore/gamete လို အရာမ်ိုးကိုေတြ့လာရျပီး ဒါဟာ လိင္
( ဖို/ မကြဲျပားလာတာ ) ေပါ္လာတာကို ျပသေနပါတယ္
   

1100 mya
စူပါတိုက္ျကီး Rodinia ျဖစ္ေပါ္လာတယ္
…………………………………………………………………
    
Neoproterozoic Era (1000 to 542 mya)

Tonian Period (1000 to 850 mya)

1000 mya
ဆဲလ္ အမ်ားပါ သက္ရွိျဖစ္လာပါျပီ

950 mya
Stuartian-Varangian ေရခဲေခတ္

900 mya
တေန့မွာ  18 နာရီရွိလာပါျပီ
လ က ကမ႓ာကေန 350,000 km ကြာလာပါျပီ

Cryogenian Period (850 to 630 mya)
        Pannotia စူပါတိုက္ျကီး ျဖစ္တဲ့ေခတ္ပါ

  750 mya: Breakup of Rodinia ကြဲထြက္ျပီး  Pannotia ျျပန္ျဖစ္လာတယ္

750 mya
magnetic reversal ေခါ္တဲ့ ကမ႓ာ့သံလိုက္ဝန္
ရိုးစြန္းေျပာင္းျပန္ျဖစ္မႈ အဆံုးသတ္သြားပါျပီ

650 mya
ေရေနအပင္ 70% အစုလိုက္အျပုန္လိုက္ မ်ိုးသုဥ္းတဲ့ကာလပါ ဘာေျကာင့္လဲဆိုေတာ့ တကမ႓ာလံုး ေရခဲသြား လို့ပါ snowball ယူဆခ်က္ ေခါ္ပါတယ္
လ က ကမ႓ာ ကေန 357,000 km ေဝးပါတယ္

Ediacaran (Vendian) Period (630 to 542 mya)

600 mya
တေန့မွာ 20.7 နာရီႀကာပါတယ္

590 mya
ဥကၠာခဲက်မႈေျကာင့္ 90 km က်ယ္တဲ့ ခ်ိုင့္ဝွမ္း Acraman, South Australia မွာျဖစ္ေပါ္ပါတယ္

580 mya
ခႏၶာေပ်ာ့တဲ့ သက္ရွိေတြ ဥပမာ  Jellyfish, Tribrachidium, စသျဖင့္ေပါ္ေပါက္လာတယ္

570 mya
Stuartian-Varangian ေရခဲေခတ္ကုန္ျပီ
အခြံပါေက်ာရိုးမဲ့သက္ရွိ ဥပမာ ခရု ေပါ္လာပါျပီ

550 mya: Pannotia တိုက္ျကီး  Laurasia နဲ့ Gondwana အျဖစ္ကြဲသြားပါတယ္
…………………………………………………………………
      
Phanerozoic Eon (542 mya to present)
   
Paleozoic Era (542 to 251 mya)
 
Cambrian Period (542 to 488.3 mya)
သတၱဝါ ေတြ အမ်ားစု ျဖစ္ေပါ္တဲ့ကာလပါ

Tommotian Stage (534 to 530 mya)

510 mya
သမုဒၵရာ ထဲမွာ ေက်ာရိုးရွိ သက္ရွိျဖစ္လာပါျပီ
ေနရဲ့ ေတာက္ပမႈက ခုထက္ 6% ပဲေလ်ာ့ပါတယ္

Ordovician Period (488.3 to 443.7 mya)
    Trilobites ေတြေပါ္လာျပီ
အစိမ္းေရာင္ရွိ အပင္နဲ့ မိႈေတြကုန္း ေပါ္မွာ ရွိေနျပီ
ေလထုမွာ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ ပမာဏ က်လာျပီ

450 mya
Andean-Saharan ေရခဲေခတ္ စတင္တယ္

443 mya: Glaciation of Gondwana မွာ ေရေတြခဲကုန္တယ္  ေက်ာရိုး မဲ့ ေရေနသက္ရွိေတြ အမ်ားျကီး မ်ိုးသုဥ္း ကုန္တယ္ ဒုတိယအျကီးဆံုး mass extinction event ပါ
    49% ေလာက္ေပ်ာက္သြားတယ္

Silurian Period (443.7 to 416 mya)
    Dartmuthia ဟာ ေရွ့ဦး ေမးရိုးမပါ ငါးပါ Silurian Period မွာေနခဲ့ပါတယ္

420 mya
Andean-Saharan ေရခဲေခတ္ကုန္ဆံုးျပီ
ကမ႓ာ့ ရာသီဥတု က တည္ျငိမ္လာတယ္
ကုန္းအပင္နဲ့ ေရထဲမွာ သႏၱာေတြ ပါ္လာပါျပီ
သႏၱာ ဟာ တကယ္ေတာ့ အေကာင္ပါ ေမးရိုးပါ ပထမဆံုးငါးေတြျဖစ္လာျပီ ငါးမန္းေပါ့ ကုန္းေပါ္မွာ အင္းဆက္ေတြ ဥပမာ ပင့္ကူ ကင္းေျခမ်ား ေတြ
ၿဖစ္လာျပီ

Devonian Period (416 to 359.2 mya)
    Ferns ေက်ာက္ခတ္ပန္းေတြေပါ္လာျပီ အေစ့ပါတဲ့ အပင္ေတြလဲရွိလာျပီ သစ္ေတာေတြရွိလာျပီ တေန့မွာ 21.8 နာရီျကာပါတယ္

  400 mya
အေတာင္မပါတဲ့ အင္းဆက္ေတြ ရွိျပီ

375 mya
ေက်ာရိုးပါ ေျခလက္ရွိ တဲ့ Tiktaalik ေတြေပါ္လာျပီ
Hynerpeton ကအသားစား ေျခ ၄ ေခ်ာင္းပါ
သတၱဝါပါ ေလထုမွာ ေအာက္ဆီဂ်င္ က 16% ရွိေနျပီ

374 mya
ေရေန သက္ရွိ 70% မ်ိုးသုဥ္းသြားတယ္ဒီကာလမွာ မ်ိုးသုဥ္းတဲ့ ကာလက နွစ္သန္းေပါင္း ၂၀ ေလာက္ျကာတယ္ ကမ႓ာ ကေအးလာ တယ္ မ်က္နွာျပင္ အပူခ်ိန္က 34°C ကေန 26° C ထိ က်လာတယ္of marine species.

370 mya
ပထမဆံုး trees ေတြေပါ္လာတယ္

359 mya
ဥကၠာခဲက်လို့ 40 km က်ယ္တဲ့ ခ်ိုင့္ဝွမ္းcrater ဟာ
Woodleigh, Australia မွာျဖစ္တယ္
………………………………………………………………

Carboniferous Period (359.2 to 299 mya)

Mississippian Epoch (359.2 to 318.1 mya)
    (Lower Carboniferous)

350 mya
Karoo ေရခဲေခတ္ စျပီ
    Meganeura ဟာ ဒီေခတ္ရဲ့ အလြန္ျကီးတဲ့ အင္း
ဆက္ပါ သူက ဒီေခတ္က ပုစဥ္း နဲ့တူပါတယ္ အေကာင္ကေတာ့ ငွက္တေကာင္ ေလာက္ျကီးပါ
တယ္ ပထမဆံုး ေလထဲပ်ံ သက္ရွိေပါ့
 
  324 mya
နို့တိုက္သတၱဝါတို့ရဲ့ဘိုးေဘး Synapsid ေတြျဖစ္လာျပီ ေရျမႊာ နဲ့ဥဥတဲ့ သက္ရွိျဖစ္လာျပီ

Pennsylvanian Epoch (318.1 to 299 mya)
    (Upper Carboniferous)
 
300 mya
ပထမဆံုး တြားသြားသတၱဝါ reptiles ေပါ္လာျပီ(diapsids)  သူတို့က crocodiles, dinosaurs and pterosaurs ေတြရဲ့ဘိုး ေဘးပါ
ေလထုေအာက္ဆီဂ်င္က 30% ေရာက္ျပီ
တေန့မွာ 22.4 နာရီရွိပါတယ္လ က ကမ႓ာ ကေန 375,000 km ေဝးပါတယ္ Upper carboniferous ကာလ မွာ ကင္းေျခမ်ားနဲ့ ရထား ေတြရဲ့ အႏြယ္ အလြန္ျကီးတဲ့ Arthropleura  ေတြေနခဲ့တယ္
ပင္လယ္ေတြက ေရခဲမႈေျကာင့္ က်ယ္လိုက္က်ဥ္းလိုက္ ျဖစ္ေနတယ္ Europe, Asia,
နဲ့ ေျမာက္ America မွာ ေက်ာက္မီးေသြး အနယ္က်မႈေတြျဖစ္ျပီ

Permian Period (299 to 251 mya)
  Pangea ျဖစ္လာတဲ့ကာလ

275 mya
ကုန္းေျမတခုထဲရွိတဲ့ စူပါတိုက္ျကီး Pangea ျဖစ္လာျပီ Conifers and cycads လို အပင္ေတြေပါ္လာျပီ ကမ႓ာက ေျခာက္ေသြ့ေအးခဲ လာတယ္ Edaphosaurus လို အပင္စား ေက်ာရိုးရွိ သက္ရွိေတြ ကုန္းေပါ္မွာရွိေနျပီ ဆူးေတာင္ပါ synapsids ေတြ ဥပမာ Edaphosaurus နဲ့ Dimetrodon ရွိလာျပီ

260 mya
Karoo ေရခဲေခတ္ကုန္ျပီ

251 mya
ဒီေခတ္မွာ ဆိုက္ေဘးရီးယားက မီးေတာင္ေပါက္ကြဲမႈေျကာင့္ ေရေန ၉၀% နဲ့ ကုန္းေန ၇၀ % မ်ိုးသုဥ္းသြားတယ္ ေလထုမွာ မီးေတာင္ကထြက္တဲ့ မီသိန္း ဟိုက္ဒရိုဂ်င္ ဆာလဖိုက္နဲ့ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုဒ္ ေတြကေလထုထဲမ်ားေနျပီ ေအာက္ဆီဂ်င္ က30% ကေန 12% ကိုက်သြားတယ္ ကုန္းေပါ္မွာ အပူခ်ိန္ 60°C ရွိတယ္
…………………………………………………………………
   
Mesozoic Era (251 to 65.5 mya)

Triassic Period (251 to 199.6 mya)
Pangea က ကြဲထြက္လာျပီ မ်ိုးသုဥ္းမႈက လြတ္ေျမာက္တဲ့ သက္ရွိေတြ ျပန္ပြားလာတယ္

240 mya
Sea urchins (Arkarua) ေပါ္လာျပီ

235 mya
dinosaurs နဲ့ lizards ကြဲျပီ
Giant marine ichthyosaurs နဲ့ plesiosaurs
ပင္လယ္မွာစိုးမိုးခ်ိန္ေပါ့ ပထမဆံုး ဒိုင္နိုေဆာ အေသး မ်ိုးျဖစ္တဲ့ coelophysis ေတြရွိျပီ

214 mya
ဥကၠာ ခဲ က်ေရာက္100 km crater ကို
    Manicouagan, Quebec, Canada မွာျဖစ္ေစခဲ့

205 mya
ပထမဆံုးနို့တိုက္သတၱဝါ

- 201 mya
Central Atlantic
မွာ ေရေအာက္ မီးေတာင္ေပါက္ကြဲမႈေျကာင့္ 20% ေရေန သက္ရွိမ်ိုးသုဥ္း

Jurassic Period (199.6 to 145.5 mya)

ကမ႓ာကပူေႏြးလာျပီ ဝန္ရိုးစြန္းမွာေရခဲမရွိဘူး-
Cycads, conifers and ginkgoes ေတြက အဓိကလသစ္ပင္ ဒိုင္နိုေဆာေတြရဲ့ေခတ္ေပါ့
ပ်ံသန္းနိုင္တဲ့ reptiles (Pterosaurs) ေတြေပါ္လာျပီ

180 mya
North America က Africa ကေန စကြဲထြက္ျပီ

167 mya
ဥကၠာခဲက် 80 km crater ျဖစ္တယ္
    Puchezh-Katunki, Russia မွာ

166 mya
Archaeopteryx က အေစာဆံုး ငွက္ပါ

148 mya
    marsupial နဲ့ eutherian mammals ေတြႀကား ကြဲထြက္ျပီ

145 mya
Morokweng, South Africa မွာ ဥကၠာခဲက်
70 km ခ်ိုင့္ျဖစ္

Cretaceous Period (145.5 to 65.5 mya)
ဒီကာလ မွာ တိုက္ျကီးမ်ားကြဲ ေရြ့မႈျဖစ္တယ္

133 mya
Tookoonooka, Australia မွာဥကၠာခဲက် 55
km က်ယ္

125 mya

Africa နဲ့ India က Antarctica
ကခြဲထြက္  Archaeanthus က အေစာဆံုး ပန္းပြင့္တဲ့အပင္ပါ North Americaမွာ ပြင့္တယ္ တံတိုင္းေမႊးပြင့္နဲ့တူပါတယ္တဲ့

120 mya
Global warming စတင္တယ္ Carbon dioxide levels ဟာ550 to 590 ppm ရွိပါတယ္

116 mya
ပထမဆံုး သြားမပါပဲနႈတ္သီးရွိတဲ့ငွက္ ေပါ္လာျပီ

110 mya
မိခ်ာင္းေပါ္လာျပီ ေျမြလည္း တြားသြားကေနျဖစ္လာျပီ

105 mya
South America က  Africa ကေနကြဲထြက္ျပီ

- Formation of the Atlantic Oceanျဖစ္ေပါ္လာျပီ ဝန္ရိုးစြန္း ေရခဲ မရွိဘူး အခ်င္းပါ တဲ့ နို့တိုက္သတၱဝါျဖစ္လာျပီ

100 mya
Earth's magnetic field ဟာ ခုထက္ ၃ ဆ ပိုျပင္း
တယ္ ပထမဆံုးပုရြက္ဆိတ္ ျဖစ္ျပီ
   
90 mya
Global warming ဆံုးသြားျပီevent ends
- Western Interior Seaway  က North America ကို Laramidia (west) နဲ့ Appalachia (east) အျဖစ္ ပိုင္းလိုက္တယ္

85 mya
Australia နဲ့ Antarctica ကြဲသြားျပီ

70 mya
ဥကၠာခဲက် 65 km crater ျဖစမ
    Kara, Russia မွာ
    Tyrannosaurus rex  ျဖစ္လာျပီ အသားစား Cretaceous Period က ဒိုင္နိုေဆာ

68 mya
Tyrannosaurus rex ေတြမ်ားလာ

67.5 mya
Deccan Traps volcanic eruptions start in India မွာမီးေတာင္ေပါက္ ေခ်ာ္ရည္နဲ့ ဓါတ္ေငြ့မ်ား
အမ်ားျကီးထြက္ ဥကၠာခဲက်
  
65.5 mya
ဥကၠာခဲက်170 km crater ျဖစ္တယ္ Chicxulub, Yucatan, Mexico မွာေရေန 80-90%  ဒိုင္နိုေဆာအပါအဝင္ ကုန္းေန 85% မ်ိုးသုဥ္း သြားတယ္
…………………………………………………………………
   
Cenozoic Era (65.5 mya to today)

Paleogene Period (65.5 to 23.03 mya)

Paleocene Epoch (65.5 to 55.8 mya)

63 mya
India မွာ မီးေတာင္ေပါက္မႈရပ္ျပီ ပန္းပြင့္ ပြင့္တဲ့
အပင္ေတြေပါလာျပီ နွစ္ ငါးသန္းအတြင္း ငွက္မ်ိုးစိတ္သစ္ ၇၀ % ေလာက္ အသစ္ျဖစ္လာ
တယ္ Social insects ေတြ မ်ားလာတယ္

 
60 mya
ေတာင္တန္းေတြျဖစ္ေပါ္လာျပီ အေစာဆံုးခြာပါတဲ့
နို့တိုက္သတၱဝါေတြရွိျပီ

55.8 mya
Major global warming ကာလ ပါ
      North Pole မွာ အပူခ်ိန္ 23°C (73.4°F) ထိရွိတယ္ CO2 concentration က 2000 ppm

Eocene Epoch (55.8 to 33.9 mya)

50 mya
India က Asia နဲ့ ေပါင္းျပီး တိုက္မိရာက
Himalayas ဟိမဝႏၱာ ေတာင္တန္းကိုျဖစ္ေစ
တယ္

45 mya
Earth day က တေန့မွာ 24 နာရီရွိတယ္
  လ က ကမ႓ာက ေန378,000 km ကြာတယ္
  Modern mammals  ခုေခတ္ နို့တိုက္သတၱဝါ ျဖစ္လာျပီ လူက နို့တိုက္သတၱဝါပါ

35.6 mya
ဥကၠာခဲက်လို့ Chesapeake Bay, Virginia, USA နဲ့ Popigai, Russia မွာ 90 နဲ့100 km ရွိ ခ်ိုင့္
ေတြျဖစ္  Eocene ကာလ မွာ အပူခ်ိန္က 10°C
ထိက်တယ္

34 mya
Global cooling ေျကာင့္ Antarctic ice sheet ေရခဲလႊာေတြျဖစ္ေပါ္လာ ပါတယ္

Oligocene Epoch (33.9 to 23.03 mya)

30 mya
Australia နဲ့ South America က Antarctica
ကေနကြဲထြက္တယ္ ျမက္ေတြေပါ္လာျပီ ပထမဆံုး အစြယ္နဲ့ဆင္ ေပါ္လာျပီ
  
27.8 mya
La Garita, Colorado မွာမီးေတာင္ေပါက္

Neogene Period (23.03 mya to today)
Miocene Epoch (23.03 to 5.3 mya)
   - African-Arabian ျပတ္ေရြ့ျပား က Asia နဲ့ေပါင္းပါတယ္

21 to 14 mya
Miocene ပူေႏြးေသာကာလ

14 mya
Circum-polar ocean circulation က  Antarctic ice cap ကိုျဖစ္ေစတယ္

14 to 6 mya
ကမ႓ာ့ အပူခ်ိန္ 4°C သို့က်သြားျပီ raccoons ေတြေပါ္လာျပီ တိုက္ျကီးမ်ား အလယ္ကေျခာက္ေသြ့ လာပါတယ္ ျမတ္ခင္းလြင္ျပင္ေတြျဖစ္လာျပီ

6 mya
မတ္တပ္ရပ္ လမ္းေလ်ွာက္တဲ့ hominins ေတြေပါ္လာျပီ

Pliocene Epoch (5.3 to 2.58 mya)

4.4 mya
ပထမဆံုး hominin ျဖစ္တဲ့ Ardipithecus ေပါ္လာျပီ

4 mya
North နဲ့ South America က Isthmus of Panama  မွာေပါင္းတယ္Australopithecus afarensis ဟာ လမ္းေလ်ွာက္တဲ့  bipedal hominid ပါ

3.7 mya: Australopithecus hominids ေတြ Eastern နဲ့ Northern Africaမွာ ေနျက
ျပီ

3 mya
Arctic ေရခဲျပင္ေပါ္လာျပီ ဝန္ရိုးစြန္းမွာေရ ခဲေတြစုမိလာတယ္ Climate က ေအးျပီးေျခာက္ေသြ့လာတယ္  Spread of grasslands နဲ့ savannas ေတြ က်ယ္ျပန့္လာတယ္
ေျခတံရွည္ ျမတ္စားေကာင္ေတြေပါ္လာတယ္

Quaternary Period (2.58 mya to today)
Pleistocene Epoch (2.58 mya to 11,400 yrs ago)
  
    Homo Habilis ဟာ homo genus ရဲ့ ပထမဆံုး ပါ သူတို့ေပါ္လာျပီ

2.1 mya
Yellowstoneမီးေတာင္ေပါက္ကြဲမႈ
 
2 mya
လက္နက္လုပ္တဲ့ humanoids ေတြျဖစ္လာျပီ
ေက်ာက္ေခတ္အစ ပါ
     
1.7 mya
Homo erectusေတြ အာဖရိက ကေန ထြက္ျပီ

1.3 mya to 820,000 yrs ago
Sherwin ေရခဲျခင္းကာလ
ငွက္နဲ့ ကုန္းေန နို့တိုက္သတၱဝါေတြေပါမ်ားလာျပီ

790,000 yrs ago
  hominids ေတြ မီး သံုးတတ္ျပီ

700,000 yrs ago
Human နဲ့ Neanderthal  မ်ိုးဗီဇ စကြဲျပီ

680,000 to 620,000 yrs ago
Günz/Nebraskan glacial period

640,000 yrs ago
Yellowstone supervolcanic eruption

530,000 yrs ago
Development of speech in Homo Heidelbergensis မွာ စကားစေျပာတတ္ျပီ

455,000 to 300,000 yrs ago
Mindel/Kansan glacial period

400,000 yrs ago
Hominidsေတြ သစ္သားလွံ ေက်ာက္သြား ေတြ
နဲ့ အမဲလိုက္တတ္ျပီ
     
370,000 yrs ago
လူ့ဘိုးေဘးနဲ့ Neanderthals ကလံုးဝကြဲျပားျပီ
မီးကိုေခတ္လူမေပါ္မီ နွစ္တသိန္းေက်ာ္ထဲက စသံုးေန ျပီ

300,000 yrs ago
Hominids ေတြမီးကို ပံုမွန္အသံုးျပုတယ္

230,000 yrs ago: Neanderthal ေတြ ဥေရာပ မွာျပန့္ေနျပီ

200,000 to 130,000 yrs ago
Riss/Illinoian glacial period

160,000 yrs ago
Homo sapiens ေပါ္လာပါျပီ ဟိုမို ေဆပီယံ ဟာ
ခႏၶာေဗဒအရ ခုေခတ္လူပါပဲ က်န္တာက ဥပမာ
နိယန္ဒါသဲလို ဟာမ်ိုးက လူ့ရဲ့ မ်ိုးကြဲေတြပါ ျပီး
ေတာ့ သူတို့က မ်ိုးသုဥ္းခဲ့ပါျပီ ဟိုမို ေဆပီယန္ေတြ
သာဆက္ရွင္တာပါ

ဒီအခ်ိန္မွာပဲ mitochondrial eve ေခါ္တဲ့ မိုက္တို
ခြန္ဒရိယ ဧဝ ဟာ အာဖရိက အေရွ့ဘက္မွာေပါ္ခဲ့
တယ္လို့ယူဆပါတယ္ လူ့ဆဲလ္မွာပါတဲ့ မိုက္တိုခြန္ဒရိယ ဟာ စြမ္းအင္ထုတ္ေပးတဲ့ ဗီဇပါ
သူ့ကို အေမဆီကတိုက္ရိုက္ရပါတယ္ ဒါေျကာင့္
ခုေခါတ္လူအား လံုးဟာ အမ်ိုးစပ္မယ္ဆိုရင္ ဒီ
မိုက္တိုခြန္ဒရိယ တူတဲ့ ဧဝ လို့ မွန္းဆနာမည္ေပး
ထားတဲ့ အမ ဆီက ဆင္းသက္လာတာပါ

125,000 yrs ago
  Riss/Würm interglacial period

   110,000 yrs ago
Würm/Wisconsin glacial period

  105,000 yrs ago
ေက်ာက္ေခတ္လူက ေျပာင္းမ်ိုးနွံစားပင္ေတြကို ျမင္းစာႏြားစာ ရွာေဖြတတ္လာျပီ

  80,000 yrs ago
Non-African humans  ေတြ ဟာ Neanderthals နဲ့မ်ိုးစပ္ျကတယ္

74,000 yrs ago
Toba volcanic eruption
    
71,000 yrs ago
ေလးနဲ့ျမွားကို တီထြင္ျပီ

70,000 yrs ago
Canada နဲ့ northern  US
ကို ေရခဲဖုန္းတယ္

55,000 yrs ago
Humans ေတြ Australia ကိုေရာက္ရွိ

46,000 yrs ago
Australiaဟာေျခာက္ေသြ့လာပါတယ္ေတာ
မီးေျကာင့္ megafauna ေတြေသဆံုးကုန္ပါတယ္ megafauna ဆိုတာကလူထက္ျကီးတဲ့ ေတာရိုင္းေကာင္ေတြကိုေျပာတာပါ
ဥပမာ ဆင္လိုဟာမ်ိုးပါ Cro-Magnon ဟာ European Upper Paleolithic ကာလ မွာ
ေပါ္တဲ့ Homo sapiens ပါ

40,000 yrs ago
Cro-Magnon man ေတြ Europe မွာေပါ္လာပါ
ျပီ

28,000 yrs ago
Neanderthals ေတြ ေပ်ာက္ကြယ္သြားျပီ fossil record ေတြ မေတြ့ရေတာ့ပါ

26,500 yrs ago
  New Zealand မွာ မီးေတာင္ေပါက္ကြဲ

22,000 yrs ago
Tioga ေရခဲျခင္းေျကာင့္ ပင္လယ္ေရမ်က္နွာျပင္ဟာ  ယေန့ထက္130 meters ပိုနိမ့္ပါတယ္

20,000 yrs ago
ေျကြအိုးေျကြထည္ေတြျပုလုပ္

19,000 yrs ago
Antarcticေရခဲမ်ားအရည္ေပ်ာ္

15,000 yrs ago
Alaska နဲ့ Siberia ျကားက ကုန္းေျမွာင္ေျကာင့္ လူေတြ America ကို ေရာက္ရွိ
  
12,900 yrs ago
Comet impact by Great Lakes မွာ ျကယ္တခြန္
တိုက္မိ ၍ American မွာ megafauna ဥပမာ  mammoth( အေမႊးရွည္ဆင္) ေတြ sabretooth cat ( အစြယ္ရွည္က်ား)ေတြ မ်ိုးသုဥ္း Clovis culture အဆံုးသတ္

11,400 yrs ago
Würm/Wisconsin glacial period ေရခဲကာလ အဆံုးသတ္ပင္လယ္ေရမ်က္နွာျပင္  91 meters (300 ft)ထိျမင့္တက္

Holocene Epoch (11,400 years ago to today)
စိုက္ပ်ိုးေရးေပါ္ထြန္း ေမြးျမူေရးေပါ္ထြန္း
 
9,000 yrs ago
သတၳဳ အေရႀကို တတ္လာ

5,500 yrs ago
ဘီး စထြင္

5,300 yrs ago
ေျကးေခတ္

5,000 yrs ago
စာ   အေရးအသားေပါ္လာ ဂီဇာ ပိရမစ္ကို ဘီစီ
2560 မွာတည္ေဆာက္
  
3,300 yrs ago
သံေခတ္

2,240 yrs ago
အာခီးမီးဒီးစ္ က စက္လံုးရဲ့ ေဖာ္ျမူလာကို ေဖာ္ထုတ္

2015 yrs ago
Common Era (CE) ၏ အစ

1760 CE
စက္မႈေတာ္လွန္းေရး

1945 CE
အဏုျမူေခတ္ ပထမဆံုးန်ူကလီယား ဗံုး

1957 CE
အာကသေခတ္ စပြတ္နစ္ျဂိုဟ္တုလႊတ္
     
1969 CE
လေပါ္မွာလူလမ္းေလ်ွာက္
 

ကမ႓ာျကီးရဲ့ ေန့သစ္မ်ား
================
ခုေရးမွာက ေနာက္ျဖစ္လာမဲ့ အရာပါ climatology
cosmology astrophysics စတဲ့ ပညာရပ္ေတြသံုးတာေပါ့

+200 years
လူလုပ္ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုဒ္ေျကာင့္ ကမ႓ာျကီးပူ
ေႏြးလာ

+1500 my ( my = million years)
ေန ဟာ  6000 million years ေလာက္သက္တမ္းရွိျပီျဖစ္ျပီး ယေန့ထက္ 15% ပို ေတာက္ပမည္

+2000 my
က်ြန္ေတာ္တို့ ေနအဖြဲ့အစည္းရွိရာ မစ္ကီးေဝး ဂလက္
ဆီဟာ  အန္ဒရိုမီးဒါး ဂလက္ဆီနဲ့စတင္တိုက္မိပါမယ္

+3000 my
တိုက္မိမႈေျကာင့္ဂလက္ဆီ အသစ္ေပါ္လာျပီး ဒါကို
မစ္ကိုမီးဒါးလို အမည္ေပးပါတယ္ ေနအဖြဲ့အစည္းဟာ
မစ္ကိုမီးဒါးထဲမွာပါဝင္ပါေတာ့မယ္

+4000 my
ေနဟာခုထက္ နွစ္ဆ ပိုေတာက္ပျပီးသူ့အခ်င္းဝက္ က 40% ပိုျကီးပါမယ္ ေနဟာ
သူ့ရဲ့ေလာင္စာ ဟိုက္ဒရိုဂ်င္ ကုန္ ေတာ့ပါမည္

+5000 my
ေနဟာ ျကယ္နီဘီလူး  red giant star ျဖစ္သြား
ျပီး ခုလက္ရွိထက္ ၃ ဆျဖစ္ခါ ကမ႓ာကို ဝါးျမိုပါမယ္ ဒီအခ်ိန္ကမ႓ာဟာ မီးရိႈ့ခံရတဲ့ ပန္းသီးလိုေလာက္က်ြမ္းျပီး ေပ်ာက္သြားမွာပါ

+10000 my
ျကယ္နီဘီလူးက ျပန္ျကံဳ့ျပီး ျကယ္ျဖူပု white
dwarf ျဖစ္မွာပါ

+20000 my
ႀကယ္ျဖူပုကေန တြင္းနက္ black hole ျဖစ္သြားပါမယ္